Doanh nghiệp nhà nước - là ai

Bốn vấn đề để nhận định về Doanh nghiệp nhà nước (DNNN).

1. DNNN là doanh nghiệp giữ những vị trí then chốt trong nền kinh tế. Tuy làm ăn không hiệu quả, nhưng khi nó nhức đầu sổ mũi là nền kinh tế có thể có vấn đề. DNNN hiện giờ, như tách hẳn mọi hoạt động thị trường. Thị phần những DNNN hàng đầu gần như là độc quyền. Thường có những mặc cả khi đụng chạm đến mọi sự thay đổi của DNNN. Đó không phải là sự ỏng ẹo của một ông độc quyền mà đó là sự mặc cả của hệ thống chính trị. Ai nắm giữ kinh tế, người đó nắm giữ quyền lực. DNNN thường được thổi phồng về đặc quyền, được giao những trọng trách liên hoàn để bảo đảm không có sự cạnh tranh, không có sự thay thế. Thậm chí khi bị mặc cả họ chấp nhận lùi ra khỏi một phần thị trường, nhưng phần nhường đó thường là phần sống dở chết dở cho bất kỳ doanh nghiệp nào muốn tham gia (điển hình trong sự phát triển công nghệ phụ trội). Phe phái chính trị nào nắm nhiều quyền điều hành các DNNN, phe phái đó có nhiều quyền hơn trong việc thương lượng. Còn lâu mới xoá bỏ được DNNN nếu không tách bạch được giữa thể chế chính trị và kinh tế.

2. DNNN là nơi giữ phần lớn ngân sách nhà nước. Một khoản chi từ tiền thuế của dân vào túi cá nhân một cách hợp pháp. Mọi hoạt động chính trị thường rất cần nhiều chi phí. Không thể có chính trị nếu không có kinh tế.  Muốn bôi trơn các hoạt động, tìm kiếm sự ủng hộ phải có tiền, mà càng nhiều tiền càng tốt. Trong tình hình nước ta, không thể kiếm nguồn thu từ các hoạt động doanh nghiệp bên ngoài thông qua tài trợ. Nguồn thu từ DNNN thông qua các hoạt động kinh tế hợp pháp là nguồn bổ sung tài chính tốt nhất cho kinh phí hoạt động chính trị cũng như các chi phí cá nhân. Các khoản vay từ nước ngoài do nhà nước bảo lãnh dưới nhiều hình thức được trực tiếp rót vào các DNNN là khoản chia hấp dẫn nhất. DNNN cứ như con vạc khát, đổ khoản vay này lại thấy vay khoản khác. Chưa thấy khoản vay nào công bố có hiệu quả, nhưng vẫn tiếp tục rót vốn, thậm chí khi đủ điều kiện phá sản (như Vinashin) người ta vẫn cố vực vậy để có cơ hội tiếp tục bơm tiền vào nó. Nhưng đố làm sao kiểm tra được tình hình tài chính của DNNN.

3. Tầng lớp lãnh đạo muốn có người tiếp quản sự nghiệp, thì không đâu tốt bằng con đường DNNN. Họ đưa con cháu vào DNNN, nâng cấp dần dần đến giai đoạn nào đó, đưa ra hoạt động chính trị. Dùng tiền nhà nước để đánh bóng tên tuổi cho các lãnh đạo doanh nghiệp, sau đó họ bước ra chính trường. Thật là tuyệt diệu, bởi vì đưa vào con đường chính trị, bước từng nấc thang, thì dễ bị bắt bài là con ông cháu cha, và dễ bị xét nét về năng lực chính trị. Trong khi hàm tổng giám đốc công ty lớn tương đương giám đốc sở, một bước là bay cao. DNNN có lỗ, tổng giám đốc có bất tài – hiệu quả kinh doanh không có, năng suất lao động kém – chẳng ai biết. Doanh nghiệp vẫn cứ phát triển, vẫn đi lên, doanh số công bố hằng năm tăng trưởng đều đặn, vốn tăng trưởng đều đặn, cơ sở vật tư, tài sản càng nhiều, lãnh đạo càng nổi tiếng, càng nhiều người biết. Mà làm doanh nghiệp thì sướng, cần thì mở thêm doanh nghiệp, không cần thì xoá bớt, chả ai nói được bởi đó là lãnh vực của doanh nghiệp mà.

4. Cái thời hình thành thị trường chứng khoán, cổ phiếu là nơi tạo ra một tầng lớp tư bản mới. Người ta đua tranh nhau để có cổ phiếu thông qua việc thành lập các công ty cồ phần. Các vị tài năng có rất nhiều ý tưởng để có được cổ phiếu từ nguồn vốn vô tận của DNNN như vay tiền DNNN mua cổ phiếu, lấy danh nghĩa quỹ DNNN bỏ ra mua cổ phiếu, thành lập Cty liên doanh với tư nhân nhưng thật ra cũng chỉ là vốn DNNN, và thậm chí thành lập những cty con rồi cổ phần hoá để những vị lãnh đạo hoặc người thân hoặc phe cánh của họ quản lý và mặc nhiên làm chủ số cổ phiếu đó. Hiện giờ cổ phiếu đi xuống thấp hơn giá phát hành. Các nhà quản lý Cty con đã thay đổi - việc thay đổi để khẳng định việc thua lổ từ cổ phiếu là bình thường. Các nhà quản lý Cty mẹ nào khôn ngoan cũng tìm cách thay đổi hoặc về hạ cánh an toàn. Cái còn lại của DNNN là khoản vốn đầu tư cổ phiếu thua lỗ không biết hạch toán vào đâu.

Từ 4 vấn đề trên, thực sự không dể gì lay chuyển được DNNN. Nhưng nếu không thay đổi cách hành xử về DNNN, rồi sẽ đi vào con đường chết vì lý do sau :

1. Kinh tế không tách bạch chính trị, tham nhũng trở thành vấn nạn không bao giờ giảm. Vì phải tạo điều kiện cho con em, người thân, phe cánh vào DNNN, đã tạo ra một con đường khác cho kẻ cơ hội. Phần chia cho nhau thường ít hơn phần của kẻ cơ hội. Tham nhũng càng tăng, bọn cơ hội càng nhiều làm mất niềm tin vào sự điều hành của chính phủ.
2. Một lượng vốn quá lớn chảy vào DNNN tạo ra một lượng GDP tăng vọt ảo. Một con đường được làm mới tạo một mức tăng GDP là 5% (ví dụ), ta làm mới con đường đó 4 lần GDP tăng 20%, nhưng tất cả thật ra chỉ có một con đường và  nó cũng đã hư đến mức phải dự trù làm lại lần 5.
3. Một nền kinh tế cũng giống như một doanh nghiệp. Nếu kinh doanh hoà vốn chỉ có thể trả các khoản đầu tư. Và chỉ kinh doanh có lời mới nói đến phát triển doanh nghiệp. Hệ thống DNNN sử dụng một lượng đầu tư lớn chỉ để tạo doanh thu và hiệu quả xã hội mà không tạo ra bất kỳ hiệu quả kinh tế nào thì quả là chúng ta đang ăn vào đuôi của chính mình, chứ đừng nói là phát triển. Nguyên nhân cơ bản nhất của cuộc khủng hoảng sức mua hiện nay bắt nguồn từ chính việc ăn vào đuôi của nền kinh tế nước mình.